Оила жамиятнинг асосий бўғини бўлганлиги сабабли оилавий муносабатлар ҳар бир жамиятнинг барқарорлигини белгилаб берувчи муҳим омил сифатида қаралади. Никоҳнинг бекор қилиниши эса тарафлар ҳаётида сезиларли ўзгаришларни келтириб чиқариши мумкин. Биламизки, одатда никоҳни бекор қилиш суд тартибида ҳал қилинади, лекин қонунчиликда шундай тартиб ҳам мавжудки, судга мурожаат қилмасдан туриб ҳам ажрашиш имконияти назарда тутилади. Ушбу мақола орқали судга бормасдан туриб никоҳдан ажрашишнинг ҳуқуқий асослари, амалга ошириш шартларини кўриб чиқамиз.

Оила муносабатларини тартибга солишнинг ҳуқуқий асоси

Барчамизга маълумки, никоҳ тузиш, никоҳнинг тугатилиши ва уни ҳақиқий эмас деб топиш шартлари ва тартиби оила тўғрисидаги қонунчилик билан тартибга солинади. Бунда Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси асосий ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Оила кодексининг 42- ва 43-моддаларида асосида эр-хотин ўртасидаги никоҳни судга бормасдан туриб ҳам бекор қилиш мумкин бўлади. Демак никоҳдан ажратиш суд тартибида ва шу билан бирга фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида амалга оширилади.

Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида никоҳдан ажратиш тартиби ва шартлари

Судга никоҳдан ажрашиш тўғрисида мурожаат қилмасдан туриб ҳам ажрашиш учун қуйидаги иккита ҳолат мавжуд бўлиши лозим.

Биринчи ҳолатда  эр-хотиннинг ҳар иккиси ҳам никоҳдан ажрашишга ўзаро рози бўлган бўлиши керак. Эр-хотинларни уларнинг ўзаро розилигига кўра никоҳдан ажратишнинг биринчи шарти улар ўртасида ҳеч қандай мулкий низоларнинг мавжуд бўлмаслиги. Бунда муҳтож тарафга таъминот бериш тўгрисида, биргаликдаги мол-мулкни бўлиш тўғрисида ёки уйга киргизиб қўйиш тўғрисидаги низолар назарда тутилади. Агарда шундай низоли ҳолатлар мавжуд бўлмаса фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида ажратилади. Акси бўлганда эса, яъни низоли вазият мавжуд бўлса судга мурожаат этишга ҳақли ҳисобланади.

Иккинчи шарти тарафларнинг вояга етмаган фарзандлари бўлмаслиги керак. Агар хотин ҳомиладор бўлса, бундай ҳолатда ФҲДЁ органи никоҳдан ажратиш тўғрисидаги аризани қабул қилишни рад этади.

Эр ёки хотиндан бирининг аризаси мавжуд бўлганда ҳам никоҳдан фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида ажрим амалга оширилади. Бунинг учун эса Оила кодексининг 43-моддасига асосан тарафлардан бири суд томонидан бедарак йўқолган деб топилган бўлиши, муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлиши керак ва учинчиси у ёки бу жиноятни содир қилганлиги учун 3 йилдан кам бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилинган бўлса, ўртада вояга етмаган фарзандлари бор-йўқлигидан қатъий назар тарафлардан бирининг аризасига кўра ФҲДЁ органларида никоҳдан ажратиш қайд қилинади.

Демак юқоридагилар асосида хулоса қилар эканмиз, суд тартибисиз ажрим – бу тарафларнинг ўзаро розилиги, фарзандларнинг йўқлиги ва мулкий низоларсиз амалга ошириладиган қонуний тартиб ҳисобланади. Бу механизм вақт ва харажатларни тежаш ва тарафларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга ёрдам беради.

Адҳам Фазилов,
“Адолат” МҲАМ масъул ходими