Иш берувчи томонидан ходимларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш замонавий меҳнат муносабатларининг ажралмас қисми ҳисобланади. Бу жараённинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 370-моддасида белгиланган бўлиб, унда иш берувчининг бу борадаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари атрофлича ёритиб берилган. Мазкур моддага асосан, ходимларнинг малака ошириш жараёни ва у билан боғлиқ молиявий харажатларнинг қопланиши бўйича қуйидаги таҳлилий ёндашувни кўриб чиқиш мумкин.

Меҳнат кодексига кўра, ходимларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширишга бўлган эҳтиёжни аксарият ҳолларда иш берувчининг ўзи белгилайди. Бу, ташкилотнинг ўз фаолиятини янада такомиллаштириш ва рақобатбардошлигини ошириш йўлида зарур бўлган кадрлар салоҳиятини юксалтиришга қаратилган стратегиясининг бир қисмидир. Фақатгина меҳнат қонунчилиги ёки бошқа меъёрий ҳужжатларда мажбурий тартиб белгиланган ҳоллардагина иш берувчи бу талабларга қатъий риоя этиши шарт.

Ходимни ўқишга юбориш тартиби ҳам қонунчилик, меҳнат шартномаси ёки бошқа ички ҳужжатлар билан тартибга солинади. Бу жараённи иккита асосий тоифага ажратиш мумкин:

Мажбурий малака ошириш — агар ходим иш берувчи ва ходим учун мажбурий бўлган қайта тайёрлаш ёки малака оширишга юборилса, иш берувчининг зиммасига иккита муҳим мажбурият юкланади. У ўқиш даврида ходимнинг иш жойини (лавозимини) ва ўртача иш ҳақини сақлаб қолиши шарт. Бу қоида ходимнинг ўз лавозимига кафолатли қайтишини таъминлайди ва унинг ўқиш даврида молиявий жиҳатдан қийналишининг олдини олади.

Ихтиёрий малака ошириш — агар ўқиш жараёни ихтиёрий асосда амалга оширилса, иш берувчи фақат ходимнинг иш жойини (лавозимини) сақлаб туриши шарт. Ўртача иш ҳақини сақлаб қолиш масаласи эса тарафларнинг келишувига боғлиқ бўлиб, у жамоа шартномаси, касаба уюшмаси қўмитаси билан келишилган ҳолда қабул қилинган ички ҳужжат ёки меҳнат шартномаси тарафларининг келишувига кўра ҳал этилади.

Энди асосий саволга ўқиш харажатларини ким қоплашига ойдинлик киритсак. Қонунчиликда бу масала бўйича аниқ бир мажбурий қоида белгиланмаган. Асосан, ўқиш учун тўловларни тўлаб бериш масаласи ходим ва иш берувчи ўртасида тузилган келишувга асосан ҳал қилинади. Бу шуни англатадики, иш берувчи ўз хоҳиши билан ўқиш харажатларини тўлиқ ёки қисман қоплаши мумкин. Аммо, бу борада яна бир муҳим жиҳат мавжуд: агар иш жойида тузилган жамоа шартномасида ходимларнинг малака ошириш харажатларини иш берувчи тўлиқ қоплаб бериши белгиланган бўлса, у ҳолда иш берувчи бу мажбуриятни бажаришга мажбурдир.

Хулоса қилиб айтганда, ходимнинг ўқиш давридаги асосий ҳуқуқларидан бири – унинг иш жойининг сақланишидир. Ўртача иш ҳақи ва ўқиш учун тўловлар эса, юқорида келтирилган таҳлилга кўра, кўпроқ иш берувчининг ички сиёсати, жамоа шартномаси ҳамда ходим ва иш берувчи ўртасидаги келишувларга боғлиқдир. Шу сабабли, ходимлар учун бу каби муҳим масалаларни меҳнат шартномасини тузишда ёки ўқишга юбориш ҳақидаги келишувда аниқлаштириб олиш жуда муҳим аҳамият касб этади.

Ихтиёр Пайзиев,
«Адолат» МҲАМ ходими